کهگیلویه و بویراحمد سرزمینی غنی از فرهنگ و ادبیات عامیانه است و ضرب‌المثل قسمتی از این فرهنگ را تشکیل می‌دهد که بخش هایی از این سخنان حکمت آموز در استان همچنان رواج دارد و برخی از آنها در حال فراموشی است.
ضرب المثل های محلی در کهگیلویه و بویراحمد به عنوان شاهدی معمولا کوتاه و عبرت آموز، سرشار از مفاهیم عمیق و عصاره ای از بازتاب اعتقادات و باورهای مردم این خطه کاربرد دارد.
گویش لری به عنوان زبان غالب مردم این استان به علت گستردگی واژه‌ها، اصطلاحات دارای ضرب المثل های متنوعی است که مصداقی از شرایط زندگی و اعتقادات مردم این دیار است.
اگرچه امروزه کاربرد این گویش در بین نسل جدید رونق گذشته را ندارد و جوانان امروزی کمتر به زبان مادری خود سخن می گویند اما پرداختن به این مقوله راهکاری برای ماندگاری فرهنگ غنی مردم کهگیلویه و بویراحمد محسوب می شود.
ضرب‌المثل به عنوان انتقال دهنده بخشی از مفاهیم خرده فرهنگ عامیانه در این استان نقش موثری در انتقال پیام های متفاوت دارد و مردم این خطه شاهدهای بدیع به صورت شعر و یا چند واژه ساده دارند.
ضرب المثل چیست؟
ضرب‌المثل ها معمولاً تاریخچه و داستانی پندآموز در آنان نهفته است و بسیاری از این داستان‌ها از یاد رفته‌اند، و پیشینهٔ برخی از امثال بر بعضی از مردم روشن نیست؛ با این‌حال، در سخن به‌کار می‌رود. شکل درست این واژه «مَثَل» است و ضرب در ابتدای آن اضافه است، به عبارتِ دیگر، «ضرب المثل» به معنای مَثَل زدن است.
مردم در گفتگوهایشان برای اینکه منظور خود را بهتر بفهمانند، از ضرب المثل ها استفاده می کنند. ضرب المثل می تواند یک بیت شعر یا فقط یک مصراع شعر یا جمله ای معروف باشد.
بدیهی است که این کلمات آمیخته با ذوق، سلیقه و پندارهای هر جامعه است که با تطبیق به روحیه و سایر اوضاع و احوال محیط مخصوص هر منطقه در یک جمله کوتاه و گرانبها ماندگار شده و به عنوان میراثی برای شکوه و بزرگی آن قوم باقی مانده اند.
نگاهی به چند ضرب المثل کم کاربرد و پرکاربرد و تشریح زمان استفاده آنان در کهگیلویه و بویراحمد
و جَی شاهبازون نشوندِن کَلانَه یعنی به جای شاهبازان ، کلاغ را جانشین کردند این ضرب المثل زمانی بکار می رود که بجای یک فرد لایق ، شخص بی کفایت را به کار می گمارند
گَپِ خَشی کُه نَ و مُو بِکَشی با زبان خوش می توان کوهی را با یک تار مو جابجا کرد این مثل در تاثیر کلام خوب بکار می رود.
هوو، هَوو نَ زِل ایکنه، یعنی هوو برگردان فارسی هوو را زرنگ و چابک می کند این ضرب المثل در تاثیر چابک کردن افراد در حالت رقابت کاربرد دارد.
هر شیری و بیشه خوش شهریاره به معنای هر شیری در بیشه خودش سلطان است به تعبیر هیچ کس را در سرزمین و قلمرو خودش نباید دستکم گرفت.
هر چی مَماچه بیشتر وابو ، سرِ بچَه خَل تر وابو به معنای هرچه تعداد ماما بیشتر شود ، حال کودک بیمار وخیم تر می شود.معادل ضرب المثل فارسی، آشپز که دوتا شد آش یا شور می شود یا بی نمک می شود.
خسی ایزَنُم تو پُر ایخَری ، میرَه ایزَنُم تو لاغری برگردان فارسی: مادر شوهر مرا کتک می زند که پرخوری شوهر مرا می زند که لاغری ، این ضرب المثل در هنگام گیر افتادن بین دو وضعیت متضاد یا ماندن میان دو نظر متناقض بکار می رود.
میرَت مرد جَوونی بُو ، رزقت مِن سیرمَه دونی بو به معنای شوهرت مرد جوانی باشد ، بگذار خورد و خوراکت به اندازه یک سورمه دان کوچک باشد.
مترس از خرس و مترس از گراز ، بترس از آدم لیمِ مِرزِنگ دراز یعنی مترس از خرس و مترس از گراز ، بترس از آدم موذ مژه دراز،معادل این مثَل فارسی از آن مترس که های و هوی دارد ، از آن بترس که سر به تو دارد.
تا میش نَه مِن مالِه ، بُز خواجه کمالِه یعنی زمانی که میش در آبادی نباشد، بز آقایی و خواجگی می کند،آدم های نالایق و بی کفایت در غیاب انسان های بزرگ و شایسته، مدعیان بزرگی هستند.
چالَ هِه ، خاگَ نی یعنی آشیانه سر جاشه ، تخم نیستش،معادل ضرب المثل فارسی، جا خیسه ، بچه نیست یا صحنه جرم هست اما مجرم پیدا نیست.
نه مشک نزیک اَو بو ، نه دُوَر نزیک دَی بو برگردان فارسی نه مشک نزدیک آب رودخانه باشد نه دختر نوعروس نزدیک مادرش باشد، اگر آبادی کنار رودخانه باشد ، چون مشک استفاده نمی شود ، می خشکد. به همین ترتیب اگر خانه نو عروس نزدیک خانه مادر باشد، در امر خانه داری به مادر متکی می ماند و استعدادش شکوفا نمی شود .
ار تو دزی کنی ، شَو مَه بسیاره یعنی اگر تو دزدماهری هستی ، شب مهتابی بسیار است،اگر تو مدعی هستی این گوی و این میدان در روزگاران قدیم دزدی و شهامت این کار از فضایل مردان شمرده می شد. مخصوصاً دزدی در شب های روشن است.
ار خر نیا تَی بار ، بارَ ای بَریم تَی خر به معنای اینکه اگر الاغ نمی آید نزد بار ، بار را می بریم پیش الاغ مشکلاتی که حل آن ها بیش از یک راه حل دارد . اگر اینطور حل نشد ، راه دیگری پیدا می کنیم .
او ای رَه وَ روخونه ، خویش بِخَرِش بَه زَه بیگُونَه یعنی آب می رود به رود خانه ، اقوام آن را بخورد بهتر تا بیگانه ،در نیکی کردن اولویت با بستگان است .
بیگ وَ پاش ، چوپون و چُوش ، عروس به قدمش ، چوپان به چوبدستی اش ،عروس با قدمش خیر و برکت می آورد . چوپان با چوبدستی اش و برعکس ممکنه بدبختی با خودشون بیاروند.
پیل سفید سی روز سِه یَه به معنای پول سفید (نقره) برای روزهای سیاه است،پس انداز برای روز های سخت است.
بالا جام نی، دومِن هم نیشینُم به معنای بالا جایی برای نشستن ندارم ، پایین هم نمیشینم ،این ضرب المثل برای آدمای لجباز و بی منطق بکار می رود .
مو سی تونُم، تو سی کیی؟یعنی من بخاطر خودت هستم، تو بخاطر کی لجاجت می کنی و اندرز نمی پذیری؟آدمایی که خیر و صلاح خود را نمیخوان و رهنمود نمی پذیرند.
نه گَفتَرِ مال بُویی، نَه کوچولو قافله، نه بزرگ آبادی باشی ، نه کوچک کاروان ،بزرگِ آبادی بودن مسئولیت زیاد بهمراه دارد، همانطور که کوچک کاروان بودن بخاطر اینکه فرمان بزرگتر ها رو باید ببری، دردسر دارد،کدخدای دِه باید امورات آبادی را مدیریت کند و بچه ها هم ناچارند فرمانبر کاروان باشند.
نه گیوَه ت لَچَه بویه ، نَه رفیقِت بچه بویِه ،نه گیوه ات پاره باشد، نه همسفرت بچه باشد.
کفش پاره و کودک همسفر انسان را به زحمت میندازد.
تلاش برای حفظ ضرب المثل های کهگیلویه و بویراحمد
معاون فرهنگی و مطبوعاتی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی کهگیلویه و بویراحمد می گوید: برای حفظ میراث ارزشمند ضرب المثل ها به عنوان بخشی از فرهنگ عامیانه مردم استان کتاب ضرب المثل های استان تدوین شده است.
رضا خردمند تاکید کرد: این کتاب ۶۰۰ صحفه ای به همت سه نفر از اعضای هیات علمی دانشگاه های استان و حمایت اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده است.
وی عنوان کرد: چهار کتاب ضرب المثل های محلی کهگیلویه و بویراحمد نیز با تلاش شهروندان فرهنگ دوست منتشر شده است.
خردمند تصریح کرد: با هدف تشویق نویسندگان فرهنگ بومی افرادی که اقدام به نگارش کتاب در این زمینه کنند با خریداری کتاب هایشان از سوی اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی استان حمایت می شوند.
کهگیلویه وبویراحمد از مناطق اصلی تاریخی عیلامی بوده که مطالعه باستان شناسان در استان نشان می دهد قدمت این سرزمین به دوران پارینه سنگی می‌رسد.
این سرزمین که در دوران ایلامیان جزوی از منطقه انزان شرقی بوده آثار فراوانی از دوره ایلامیان را در خود جای داده است، با آمدن آریایی ها به این ناحیه و قدرت گرفتن شاهان هخامنشی کهگیلویه و بویراحمد جزئی از خاستگاه تمدن هخامنشیان نیز محسوب می شد، امپراتوری هخامنشیان دارای ۲۳ ساتراپ بود.
بیش از ۶۰ اثر معنوی مردم کهگیلویه و بویراحمد در زمینه‌های میراث فرهنگی و آداب و رسوم در فهرست آثار ملی ثبت شده است،گلیم مشته، جاجیم بافی، مشک دوزی، دست بافته گچمه، سیاه چادر بافی، گلیم نقش برجسته و خیش بافی ،شالی کاری، بازی کل کله برد، جشن انار و آیین‌های ازدواج از آثار معنوی ثبت ملی شده در این استان است.
این استان ۷۲۶ هزار نفری با مساحتی حدود ۱۶ هزار و ۲۴۹ کیلومتر مربع، در امتداد رشته کوه‌های زاگرس قرار دارد که از شمال به چهارمحال و بختیاری، از غرب به خوزستان، از جنوب به بوشهر و از شرق به فارس و اصفهان محدود می‌شود.
منبع ایرنا
